در مقدمه:باید عرض کنم که جمع آوری این مطالب نتیجة سال ها کار در قناتها و قمش ها و حتی اخیراً کانا لهای منطقة شمال خوزستان است. که در چندین جلسه نشست و مصاحبه با پیشکسوتانی که بطور موروثی در این شغل انجام وظیفه کرده اند، مکتوب شده اند و بعضی از مطالب آن هم سینه به سینه نقل شده و به ما رسیده و ما آنها را مکتوب کرده ایم . در اینجا لازم به ذکراست که در دزفول تمام قناتها ( قمش ها و قناتها) آب خود را از رودخانه تأمین می کنند.قناتهایی که در پایین نام برده شده اند به دلیل قدمت زیاد (که حداقل دوهزار و پانصد سال سابقه دارند.) معمولاً در نزدیکیهای سطح زمین حفر شده اند.ولی قناتهایی که قمش ها روی آنها اجرا شده اند، از عمق بیشتری برخوردار هستند و بنا بر این از قدمت کمتری بر خوردار هستند.

کَنیسَه لَک لَکون= ستونی از کَمر(سنگ جوش) در کنار ساحل رود دز و در مجاورت محلة قلعه ، که هرچه بالاتر می رفت باریکتر می شد.این ستون حدود 15متر ارتفاع داشت .از آنجایی که لک لکها دوست دارند که در محل بلندی زندگی کنند یک جفت لک لک نیز روی آن زندگی می کرد. در دزفول به بلندترین مکان سر پوشیدة خانه که محل پله های پشت بام نیز هست،کنیسه می گویند.کنیسه را به فارسی خرپشته می نامند.چون این محل هم جای بلندی بودو هم لک لکها روی آن لانه داشتند به آن کنیسه لک لکون می گفتند.البته به فاصلة کمی از آن ،منازل محلة قلعه و منازل محلة بازار کونَه قرار داشتند که خود حدود 10 تا 15 متر از این ستون بلندتر بودند.لک لکها بالای کنیسة این منازل نیز لانه داشتند. «البته بیشتر در زمستان» عمة اینجانب در یکی از خانه های قلعه زندگی می کرد و برای مادرم نقل کرد که :چارغت سفیدم را سرِ « رِیَه »پهن کرده بودم تا خشک شود ولی لک لکها آنرا بردند. در بازار کونَه کنیسة بلندی بود که لک لکها بر آن می نشستند و هر کسی که از آن حوالی می گذشت ، می توانست آنها را ببیند.

اما چیزی که بیشتر از این مجموعه فکر مرا به خود مشغول کرده است.دوتا از قدیمی ترین قناتهای دنیاست (قناتهای دوقلوی محلة قلعه) که در کنار ستون پشتی این کنیسه و قبل از دالان(دالانی از جنس کمر) آرامیده بودند.(عکس پایین را ببینید.) بخشی از این قناتها به همراه آن کنیسه طعمة طرحهای بیهودة شهرداری شد.و افسوس می خورم که چرا شهرداریها بدون توجه به قدمت این منطقه طرحهای مخربی را که بعضاً زمان آنها به قبل از انقلاب نیز باز می گردد باید ادامه دهند؟ آیا وقت تجدید نظر در این طرحها نرسیده است ؟و آیا نص صریح قرآن است؟به نظر می رسد که تا بافت قدیم وجود دارد این طرحها هم وجود داشته باشند؟(آیا اگر این آثار در اصفهان یا یزد بودند چنین بی احترامی به آنها می شد؟)

آدمی وقتی که در آبِ زیر این ستون شنا می کرد به جای اینکه آب او را به طرف پایین سرازیر کند ، مسیر او اندکی به طرف ساحل و به سمت « در دونة» این دو قنات کشیده می شد و با بر خورد به ساحل این منطقه ، به سمت جنوب به مسیر خود ادامه می داد.اما دهانة این دو قنات بیش از 6 متر بالاتر از سطح رود خانه قرار داشتند. گرچه آب این رودخانه با افتتاح سد دز در اسفند1341 کاهش یافت.اما قبل از اجرای این سد و حتی زمستان و به هنگام سیل که سطح آّب چند متر بالا می آمد آبی که بدرد آبیاری بخورد در آن جاری نمی شد.ریش سفیدان می گویند به هنگام زمستان و سیل ، آبِ داخل شده در این قناتها خود را به صورت نم آبی نشان می داد. لازم به ذکر است که برطبق گفتة پیشکسوتانی که در قمشها کار کرده اند هرگز کسی را ندیده و نشنیده اند که از این قناتها استفاده کرده باشند.و خود نشان دهندة قدمت بسیار زیاد این قناتهاست.زیرا که رودخانة دزفول طی هزاران سال مسیر خود را شسته و با خود برده است و این قناتها را بی مصرف کرده است. اگر فرض کنیم که هر سال یک و نیم تا دو میلی متر کف رود خانه شسته شده باشد،بنابراین ،این قناتها حدود 4000 تا 3000سال قدمت دارند. این قناتها وقتی که از زیر منازل قلعه عبور می کنند به دوشاخه تبدیل می شوند.یکی از این قناتها به منظور آبیاری زمینهای منطقة مثلث ،دَری حَجمَه وَنون و زمینهای اطراف آن بوده است.اما بخش دیگر آن را در مقالات بعدی توضیح می دهیم. اسم این قناتها نیز قدمت یاد شده در بالا را تأیید می کند. داروخانة حافظ،به مدیریت قادر پناه و کاسب زاده دور فلکة امام (چِلاگَه) قرار داشت .و الآن طلا فروشی عطفان جای آن نشسته است. در زیر این مکان سعباطی وجود داشت. درب این سعباط در کوچة پشتی طلا فروشی یا همان کوچة میاندره قرار داشت.این کوچه نسبت به سطح فلکه حدود چهار متر پایین تر است. و چند پله می خورد . در زیر این سعباط منزلی وجود داشت. این قنات از زیر زمینِ این منزل و البته بسیار نزدیک به سطح آن عبور می کرد. به همین دلیل ،زمینِ حیاطِ این منزل که در مجاورت قنات قرار داشت، نیزار بود. همچنین درخت کَُنار کهنسال تنومندی در آنجا سبز شده بود. در کنار این درخت اتاقکی معروف به «توکُنار » ساخته بودند . این تو تا حدود بیست سال پیش -از زمان جمع آوری این مقاله – (تا سال 1370) وجود داشته است.و بعلت قداست درخت کُنار،آنرا خراب نکردند.و در گوشة خانه بدون کوچترین تغییری و بلا استفاده بوده .نقل است زمانی که دو نفر کُنار را قطع می کنند .هردوی آنها در همان محل فوت می کنند.در هر صورت این قصه و نقلی است که زبان به زبان نقل شده است. لازم به ذکر است که در ایران باستان درختان مخصوصاً درخت کُنار ، آب و آتش را کاملاً مقدس می دانستند.از اینرو با قطع درختان مخالف بودند. آب را مظهر روشنایی و پاکی و آتش را نیز مظهر پاکی و خدایی می دیدند و البته اسلام نیز آنها را تأیید کرده است. در توضیح المسائل ،از آب و آتش بعنوان مطهرات یاد می شود.از آنجایی که در قرآن اسم کُنار به نام سِدرَه المُنتَهی ذکر شده (آیة 14سورة نجم) و پیامبر از روی آن به معراج رفته است ،نیز مقدس می باشد.در تعریف و عظمت سدر احادیث زیادی از پیامبراکرم (ص) نقل شده است.

مالک این منزل ملاعلی آبشه است.آبشه یک خانوادة قدیمی است که جد اندر جد در این منزل سکونت داشته اند. این خانواده به دلیل نزدیکی بسیار زیاد و طولانی مدت به بخش رو باز قنات به این نام معروف شدند .همانطور که بعدها افرادی که در مجاورت قمشها به سر می بردند قمشی نامیده شدند.آبشه از دو کلمة آب و شه تشکیل شده است.شه مخفف شاه است.پس آبشه همان آب شاه یعنی آبِ منسوب به پادشاه یا همان آب شاهی است.و به قنات آن قنات شاهی می گفتند. و اگر با کلمة جادة شاهی که بازهم از ساخته های همین مردم در شوش است. ،مقایسه کنیم پی به قدمت آن خواهیم برد. در زمان هخامنشیان کارهای اصلاحی را به شاه مُنتَسَب می کردند.بنا بر این می توان گفت که قدمت این قنات حداقل به قدمت راه شاهی که در زمان هخامنشیان ساخته شده ،می رسد. در زمان محمدرضا شاه فاضلابهای بخشی از شهر را در این قنات سرازیر کرده بودند و اما این کانال و آبراه را در زمان جنگ باز سازی کرده اند. ارتفاع آن 2 متر و عرض آن بیش از یک متر می باشد.(برای معرفی بیشتر خانوادة آبشه اسم سه تن دیگر از این خانواده را در اینجا ذکر می کنم.ملا عبدالمحمد آبشه ، ملا محمدرضا آبشه و ملا عبدالحسین آبشه و…)

طرحی از :محمد حسین حکمت فر.ستون بلندی که پشت آسیابها دیده می شود کَنیسَه لک لکون است.و اولین سوراخِ سمتِ راست که در ستون پشت آن مشاهده می شود،دالون یا سعباط سنگی است.بین این دو «دَر دونة قناتهای دوقلوی قلعه » قرار داشت.

این قنات بعد از عبور از زیر کوچة میان دره،از زیر ساختمان تجاری پاسارگاد ،حمام میاندره و مسجد میاندره مقابل بانک ملی رو به سطح زمین می رسید. بانک ملی حدوداً در سال 1336یا 1337 افتتاح می شود.ولی قبل از آن زمین کشاورزی بوده که در آن کاهو می کاشتند .

در اینجا لازم به ذکر است که در مقابل قُلَق(مکان پایه سمت شهر پل دوم) و زیر فرمانداری نیز یک قتات وجود دارد که قدمت آن به قدمت قناتهای دوقلوی محلة قلعه می رسد.احتمالاً این قنات آب مورد نیاز شهر اَوان را تأمین می کرده است.در مورد این قنات هم بعداً صحبت خواهیم کرد.
در قسمت اول گفته شد که «دردونة قنات شاهی» شش متر بالاتر از سطح رود خانه قرار گرفته است چهار متر از این شش متر ناشی از فرسایش بستر رودخانه طی قرنها می باشد.و حدود دو متر آن ناشی از کاهش سطح آب رود خانه است. (وکاهش سطح آب رودخانه سه مرحله داشته:1- کاهش در طول تاریخ تا سال 1341 2-از سال 1341 تا 1390 3-از سال 1390 یا سال افتتاح انتقال آب از سرچشمه های دز به قم و..تا کنون.)

موقعیت دردونه شاهی در کنار رودخانه
کنیسه لک لکون نسبت به ساحل هم بالاتر بود وهم از ساحل فاصله داشت. این ستون بعد از« آسیابهای جدید» قرار داشت. از روبروی کنیسه لک لکون تا دالانها ، سطح ساحل به تدریج کاهش می یابد. طول ساحل از مقابل کنیسه لک لکون تا ابتدای (ستون کَمَری) که دالان اولی در بخشی از آن تعبیه شده بود،حدود شصت متراست.وقتی به ابتدای ستون می رسیدی و از کنار آن عبور می کردی تا به دالان برسی، از کناراشکفتی در ستون رد می شدی و سپس بایستی کمی به سمت چپ می پیچیدی و اندکی نیز سراشیبی را طی می کردی تا به ابتدای دالان می رسیدی. سپس وارد دالان می شدی ، دالان را که طی کردی به دریچه ای از جنس کمر می رسیدی که حد واسط بین دالان اولی و دومی بود. در آستانة درب ،سه عدد پله (از جنس کَمَرکه سیمان شده بودند.) برای ادامة راه قرار داشت که رسیدن به دالان بعدی را میسر می کرد. از طریق اولین پله و با چرخش به سمت چپ بعد از عبور از در می توانستی وارد کت بشوی. سمت راست این کت دردونة قنات شاهی قرار داشت که در دهة پنجاه بخشی از دهانة آنرا از کف به ارتفاع حدود یک و نیم متر با آجر پوشانده بودندتا افرادی که در کت می نشستند، بتوانند به آن تکیه بدهند. و اگر از ورای این آجرها به داخل آن نگاه می کردی از ماسه یا «چیت »پر شده بود. این کت خارج از دالان بود . بعد از کت و چسبیده به آن ،و دنبالة پله ها پشته ای از کمر که قدری هم به جلو و به سمت ساحل پیشروی کرده بود ، قرار داشت.بعد از آن به اُبری حمام قلعه و سپس به دالان دوم می رسیدیم.
بین دهه های چهل و سی و قبل از آن در این کَتها لُرون رَشنو معروف به لُرون گیوَه کَش زندگی می کردند.دختران و زنان آنان زیرة گیوة لِکی درست می کردند.آنها این زیره ها را با لِکَه(پارچة کهنه)،شِرِشک (سِریشُم) و با ابزارهایی مانند مُشتَه و سِندون و سپس با اُلگو و گَزَنه و.. تهیه می کردند.
185
عکس شمارة 1روی پشتة کمر که در عکس دیده می شود ،دو دهنه که مربوط به مدخل ورود ی به دو تا دالان یا (سعباطک) است دیده می شود.در شکل زیر طرحی از این دو دالان که برگرفته از همین شکل است دیده می شود.اثری تاریخی از استاد محمد حسین حکمت فر

طرح 1:دالانهای اول و دوم.
Untitled-Scanned-03

طرح 2 : تعیین محل دردونة قنات شاهی و بخشی از قنات شاهی که از روی ا ُبَری حمام قلعه یا کانال فاضلاب حمام قلعه عبور کرده است .برای تهیة این طرح از عکس ، فیلم و افرادی که این منطقه را از نزدیک دیده اند کمک گرفته ام.بین کَتی که دردونه در آن قرار داشت و اُبَری حمام یک پشته قرار داشت که در آن کتی پِک(کتی کم عمق) به همراه یک سوراخ در آن وجود داشت که در طرح نیامده است.
طریقة شناسایی محل دالانها و دردونة قنات شاهی در کنار ساحل= محلی مناسب برای حفر قنات و ایجاد ساحلی سر پوشیده برای تردد:در حال حاضر محل دالانها به پیاده روی تبدیل شده که نسبت به سطح آب حدود دومتر ارتفاع دارد. این ساحل را آجر بِسَرون کرده اند.(آجر فرش کرده اند.)همچنین در این محدوده آب رودخانه تا پای پیاده رو پیشروی دارد. ولی قبل و بعد از آن ، ابتدا ساحل کمری و بعد از آن پیاده رو آجر فرش دیده می شود. چون در آن محدوده آب تا کنار دالانها پیشروی داشته، و ساحلی برای تردد وجود نداشته ، و بنابر این مجبور به حفر دالان برای رفت و آمد بوده اند.که در حال حاضر جای آنها را ساحل آجر فرش گرفته است. همچنین چون در این محل آب به سرعت به سمت ساحل و دالانها حرکت می کرد.اینجا را برای حفر یک قنات مناسب دیدند.
اکنون و پس از حذف مجموعة فوق الذکر دهانة این قنات که از گِل پر شده است ،کنار خیابان ساحلی حدود دو یست متر بعد از آسیابها ی جدید قرار دارد. علاوه بر آن در صورتی که بخواهیم مسیر آن را که به سمت جنوب طی طریق می کند دنبال بکنیم. چهار حفره دیگر در سینة کمر های کنار خیابان ساحلی مشاهده خواهیم کرد و سپس به زیر منازل قلعه می رود .بخشی از این قنات زیر منزل حج سلطه علی زرگر قرار دارد.
shtr
« عکس شمارة دو» اولین دهانة قنات شاهی را در کنار جاده ساحلی نشان میدهد.برداشت عکس جمعه 23/8/92مصادف با 11محرم 1434.دهانة قنات از رسوبات پر شده است. بخش بعدی این قنات که در عکس بصورت شکافی دیده می شود.اکنون توسط بلوک گرفته شده است.اما عکس پایین زمانی از آن گرفته شده است که دهانة آن آزاد بوده است.

«عکس شمارة سه»بخش دوم قنات شاهی که در شکل بالا به شکل شکافی دیده می شود. گِل درته آن رسوب کرده و سخت شده است. شمارة عکس

«عکس شمارة چهار»بخش دیگری از قنات شاهی در کنار خیابان ساحلی : آثار سایش ناشی از عبور آب در کف آن مشهود است. شمارة عکس
shgt (2)
عکس شمارة 5:بخشی از قنات شاهی که دست روزگار و تقدیر آنرا به ویرانی کشانده. شمارة عكس
shgt (1)
عکس شمارة 6: تلنبار شدن «ماسه» یا «چیت »در داخل قنات شاهی:این «چیتا» یا «ماسه ها» از طریق دردونه و به همراه آب وارد قنات شده اند و خدا می داند که چند سال است که در اینجا آرمیده اند.و انتظار زنبیل فعله ها رامی کشند. تا آنها را تخلیه کنند. عکس شمارة
عکسهای از 3تا 6 از رحمن حمیلی نژاد(مهر محمدی) تاریخ برداشت عکس ها پاییز 1389
این قنات بعد از عبور از زير منازل محله قلعه (مثل منزل حج سلطِ علی زرگر) يكي به طرف جنوب (که شرح آن در.بخش یک آمد.) و ديگري متمايل به شرق می شود و سپس به طرف جنوب سرازیرمی شود،و با فاصله گرفتن از قنات اولي از بالاي قناتِ قمش چوغابفون عبوركرده و سپس از زير مقبرة سيدمحمود و همچنين از زيرمنزل عبدالمحمد محراب(واقع در خيابان سيد محمود) گذشته و از پشت عباس علي(منطقة عباس علی شامل یک قبرستان وچندمنزل و مانند روستایی بسیارکوچک بود.) رد شده و در گوشه اي به نام (منطقة قُل گوشَه) يا دروازة گوشَه (یکی از دروازه های شهر دزفول)که اکنون تقريباً تقاطع خيابان آفرينش به منتظري يا بعد از تانكي شماره 2 است، سرازیر می شد.در اینجا به دره اي سرازيرمي شودكه به آن دره چِلَه مال می گفتند. (کلمة چِلَه مال مثل نمد مال، چِلََّه مال به کسی می گویندکه با روده و آلاش آن سرکار دارد.مثلاً از روده نخ تهیه می کند و قدیم ازاین نخ، غربال با سوراخ های درشت «مِختار » یا زه کمان حلاجي درست می کردند. ) اين قنات ساليان درازي نيمه فعال بوده است و در زمستانها0به خاطر بالا آمدن آب رودخانه براثر بارندگی و رسیدن به دهانة این دردونه که نسبت به بستر رود خانه بالا قرارگرفته بودند. آب دراین قنات جاری می شد و در این مکان ، به صورت نم آبي ظاهرمي شد .و چون از اين آب گاوميشها استفاده مي كردند به آن (محل يا جاي گاوميشون یا گاومیش خواب نيزمي گفتند.) از طريق دهانة قنات، گربه سمند «گربة وحشی» وارد قنات مي شد، به اين خاطر مردم به اين قنات، قنات گربه سمند مي گفتند.و چون اكثر مردم بخش دره را كه گود نیز بود مي ديدند به آن گودال گربه سمند نيز مي گفتند. دهانة اين دره ماسه اي و تقريباً نيزار بوده است.
به اين ترتيب مشاهده مي شود كه یکی از قناتهای محلة قلعه در بخشي از مسير خود از بالای قنات دیگر عبورکرده است و روزگاری آب در هردوی آنها جریان داشته و باهم تداخل نداشته اند. و اصطلاحاً به آن «قنات دوطبقه» می گویند. همچنین در بخشی از« قنات نهر بهمن »که از شمال شهر عبورمی کند ،نیز از روی قنات قمش واقع در محلة سیه پوشون عبورمی کند. که شرح آن در مقالة بعدی خواهد آمد.در اینجا لازم به ذکر است که بستر این قناتها همانطور که قبلاً هم گفته شده از سنگ جوش است که ما به آن کَمَر می گوییم که غیر قابل نفوذ است.این قشر سنگ جوش غیر تداخل بودن آب از طبقه بالا به طبقة پایین را تضمین می کرد.
در سایت «ویکی پدیا ،دانشنامة آزاد» ،به نفل از کتابِ «به یاد کوخرد» نوشتة محمد محمدیان کوخردی جلد دوم ،چاپ اول ، سال انتشار 2003میلادی چنین نوشته شده است:
تنها قنات دو طبقه جهان قنات دوطبقه مون اردستان در محله مون ،یکی از محلات شهرستان اردستان در استان اصفهان واقع است. این قنات در این محله شامل دو طبقه‌ است که در هر طبقة آن آبی مستقل جریان دارد جالب این جاست که آب هیچ یک به دیگری نفوذ نمی‌کند این قنات ۸۰۰ سال پیش احداث شده‌است.
بنابراین و با وجود قناتهای دو طبقه در دزفول حداقل نمی توان گفت که قنات دو طبقه اردستان تنها قنات دو طبقة جهان است.مزید بر این از آنجایی که اینجا اولین ناحیه ای است که به تمدن رسیدند،واین تمدن سر مشق دیگران قرار گرفت .احتمال این وجود دارد که قنات ابداع این منطقه باشد.
تحقیق و نگارش از عزیز حمیلی نژاد(deznn